नेपालमा हैजा किन बनिरहेको छ जनस्वास्थ्यको चुनौती ?

हैजा (भिब्रियो कोलेरी) नामक जीवाणुबाट सृजित एक गम्भीर झाडापखालाको रोग हो । यो रोग दूषित पानी वा खानाको सेवनबाट सर्छ । हैजा छिटो फैलिने र सही समयमा उपचार नगरिए ज्यानै लिने सम्भावना भएको रोग हो । यद्यपि, हैजा एक रोकथाम गर्न सकिने र उपचार गर्न मिल्ने रोग हो, नेपालमा यो अझै ठुलो सार्वजनिक स्वास्थ्य चुनौती बनिरहेको छ, विशेषगरी जहाँ सफा पानी, सरसफाइ र स्वास्थ्य सेवाको पहुँच कम छ ।

नेपालमा हैजाको सन्दर्भ
नेपाल, दक्षिण एसियामा अवस्थित एक भू–आबद्ध देश, विभिन्न सामाजिक–आर्थिक र वातावरणीय कारकहरूको कारणले हैजाको प्रकोपको उच्च जोखिममा रहेको छ । नेपाल हिमालदेखि तराईसम्म फरक–फरक भू–भाग छ, जसमा जनसङ्ख्या पनि विविध छ । नेपालको दक्षिणी तराई क्षेत्रमा हैजाको जोखिम विशेषगरी बढी हुन्छ, जहाँ मनसुनको समयमा आउने बाढीले पिउने पानीको स्रोतलाई दूषित बनाउँछ, जसले हैजा फैलनका लागि अनुकूल अवस्था सिर्जना गर्छ ।

हालैका वर्षहरूमा नेपालले विशेषगरी मनसुनको समयमा हैजाको प्रकोपको सामना गरेको छ, जब भारी वर्षाले शौचालयहरू ओभरफ्लो गर्छ र पानीका स्रोतहरू दूषित हुन्छन् । देशको सहरीकरणको तीव्रता, जनघनत्व र अस्थायी बसोबास क्षेत्रमा पर्याप्त सरसफाइ सुविधाहरूको अभावले यस जोखिमलाई अझ बढाएको छ ।
हैजा कसरी सर्छ ?

हैजा दूषित पानी र खानाबाट सर्छ । यदि कुनै व्यक्ति हैजाका जीवाणुहरू भएको पानी पिउँछ वा त्यस्ता जीवाणु भएको खाना खान्छ भने उसलाई हैजा लाग्न सक्छ । साथै, सङ्क्रमित व्यक्तिको दिसा वा बान्ताबाट पनि यो रोग अरूमा सर्न सक्छ, विशेषगरी जहाँ सरसफाइको व्यवस्था राम्रो हुँदैन ।
को को बढी जोखिममा छन् ?

हैजाको जोखिम सबैलाई हुन सक्छ, तर विशेषगरी निम्न समूहका मानिसहरू बढी जोखिममा हुन्छन् :
– बालबालिका : पाँच वर्षभन्दा कम उमेरका बालबालिका, जसको प्रतिरक्षा प्रणाली कमजोर हुन्छ ।
– गरिबीमा रहेका व्यक्ति : जसले सफा पानी र उचित सरसफाइको पहुँच पाउँदैनन् ।
– अत्यधिक जनसङ्ख्या भएका क्षेत्रहरूमा बसोबास गर्नेहरू : जहाँ सरसफाइको अवस्था कमजोर हुन्छ र पानी दूषित हुने सम्भावना बढी हुन्छ ।
– बाढी वा प्रकोप प्रभावित क्षेत्रका व्यक्ति : जहाँ दूषित पानीको प्रयोग गर्न बाध्य हुन्छन् ।

हैजाको रोकथाम कसरी गर्न सकिन्छ ?

हैजा रोक्न निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छ :
१. सफा पानीको प्रयोग : पिउने पानीलाई उमालेर वा पानी शुद्धीकरण गरेर मात्र प्रयोग गर्नुपर्छ । यसले पानीमा भएका हैजाका जीवाणुहरूलाई मार्न मद्दत गर्छ ।
२. हात धुने बानी : खाना खानुअघि र शौचालय प्रयोग गरेपछि साबुनले राम्रोसँग हात धुने बानी बसाल्नुपर्छ । यसले सरुवा रोगहरूको फैलावट रोक्न मद्दत गर्छ ।
३. सफा र पक्का शौचालयको प्रयोग : दिसा र अन्य फोहोरलाई सफा र सुरक्षित तरिकाले फाल्नुपर्छ । खुला ठाउँमा दिसा गर्न नहुने र सार्वजनिक शौचालयहरूलाई सफा राख्नुपर्ने कुरामा ध्यान दिनुपर्छ ।
४. स्वास्थ्य शिक्षा : हैजाका लक्षणहरूको बारेमा जानकारी लिनु र समयमै स्वास्थ्यकर्मीको सल्लाह लिनु महत्वपूर्ण छ । कुनै पनि शङ्कास्पद लक्षण देखिएमा तुरुन्तै स्वास्थ्य केन्द्रमा जानुपर्छ ।
५. खोप लगाउनु : हैजाको खोप प्रभावकारी र सुरक्षित उपाय हो । विशेषगरी जहाँ हैजाको प्रकोपको जोखिम बढी छ, त्यस्ता क्षेत्रका व्यक्तिहरूले खोप लगाउनुपर्छ ।
चुनौतीहरू र अवसरहरू हैजाको नियन्त्रणमा उल्लेखनीय प्रगति भए तापनि, केही चुनौतीहरू अझै बाँकी छन् । नेपालमा स्वास्थ्य स्रोतहरूको असमान वितरण, भौगोलिक बाधाहरू र दुर्गम क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवाहरूको पहुँचमा अवरोध हुनुले प्रकोपमा समयमै प्रतिक्रिया जनाउन कठिन बनाउँछ ।

अर्को चुनौती भनेको दिगोरूपमा पानी र सरसफाइ पूर्वाधारमा सुधार गर्नु हो । प्रकोपको समयमा पानी शुद्धीकरण र अस्थायी शौचालय निर्माणजस्ता अल्पकालीन हस्तक्षेप आवश्यक छन् । तर, दीर्घकालीन समाधानका लागि राष्ट्रिय र स्थानीय स्तरमा पर्याप्त लगानी र समन्वित प्रयास आवश्यक छ ।

तर, विद्यमान प्रयासहरूलाई आधार बनाएर अगाडि बढ्ने अवसरहरू पनि छन् । समुदाय–आधारित स्वास्थ्य प्रणालीलाई सुदृढ पार्दै, सफा पानी र सरसफाइमा पहुँच विस्तार गर्दै र हैजा रोकथामलाई अन्य सार्वजनिक स्वास्थ्य पहलहरूसँग एकीकृत गर्दा नेपालमा हैजाको बोझ घटाउन योगदान दिन सक्छ ।
-दामोदर पोखरेल (लेखक जनस्वास्थ्यकर्मी हुनुहुन्छ ।)